Od ideje ujedinjenja Evrope do ‘Evrope tvrđave’
Ideju evropskog ujedinjenja ne možemo smatrati idejom novijeg datuma. Ne možemo isključivo tvrditi da ta ideja pripada drugoj polovini 20. stoljeća. Ideja povezivanja evropskih zemalja i naroda zasnovanih na političkim, strateškim, idejnim, državnim, regionalnim ili globalnim interesima postojala je i mnogo ranije. Pokušaj ujedinjenja Evrope star je koliko i sama Evropa. Rimska imperija je na vrhuncu svoje moći vladala gotovo cjelokupnom do tada poznatom evropskom teritorijom. Carstvo Karla Velikog iz IX stoljeća kontrolisalo je veći dio Zapadne Evrope. Početak 19. stoljeća obilježen je po Napoleonovom carstvu, koje se prostiralo nad većim dijelom evropskog kontinentalnog prostora. U 20. stoljeću tokom Drugog svjetskog rata (1939-1945), Adolf Hitler je nacističkom okupacijom jedno vrijeme kontrolisao veći dio evropskog prostora. Svi navedeni primjeri ujedinjenja su propali, bili bezuspješni, čak i kontraproduktivni, jer su se zasnivali na prisilnom potčinjavanju drugih naroda, umjesto na razvoju međusobne saradnje. Era političke Moderne predstavlja ideju povezivanja evropskih država sa ciljem zajedničke odbrane od vojne agresije. Kao prvi najznačajniji predstavnik i zagovornih stvaranja zajednice evropskih država koje bi brinule o očuvanju evropskog mira je bio francuski vojvoda Maksimilijan de Sali (Maximillian de Sulli, 1560-1614). Njegova ideja se zasnivala na zajednici “krišćanskih država” koje bi predvodila Francuska. Značajan doprinos razvoju ideje evropskog ujedinjenja dao je i Sen-Pjer (Charles-Irénée Castel de Saint-Pierre, 1658-1743), Francuz demokratskog opredjeljenja koji se snažno protivio apsolutizmu Luja XIV. Sen-Pjer je tvorac ideje poznate kao “federativna zajednica nezavisnih evropskih država”. U svojoj ideji je otišao toliko daleko, da je razvio projekat Evropske republike, koji će stabilnost zajednice osigurati stvaranjem institucije kao što je savezni parlament. Koliko su Francuzi davali značaj ovoj ideji, govori i podatak da je pravnik francuskog porijekla Šarl Monteskije (Charles-Louis de Secondat Montesquieu, 1689-1755), 1734. godine štampao dokument čiji je sadržaj bio zasnovan na ideji ujedinjenja Evrope. Spis je nosio naslov: “Razmišljanja o evropskoj univerzalnoj monarhiji”. Dalje, kada spominjemo spise koji govore o evropskom ujedinjenju, neophodno je pomenuti i spis Žan Žaka Rusoa (Jean-Jacques Rousseau, 1712-1778) pod nazivom: “O Federaciji kao sredstvu koje kombinuje korist malih republika sa velikim državama”. Francuski filozof, socijal-utopista, Sen-Simon (Claude-Henry de Rouvroy Saint-Simon, 1760-1825), predstavio je ideju ujedinjenja Evrope na osnovu sporazuma između Francuske i Engleske. U svojoj ideji predstavljao je koncept stvaranja zajedničkog parlamenta. Dalje, karakteristika njegove ideje je monarhistički oblik vladavine, u kojem se ne bi ukinule evropske nacije. Ulogu vrhovnog organa imao bi dvodomni Evropski parlament čije odluke bi priznavali nacionalni parlamenti i nacionalne vlade. Karakteristika ove ideje je što bi u donji dom Parlamenta bili birani predstavnici iz naučnog i poslovnog svijeta, što bi upravo značilo, da bi upravljanje Evropom bilo povjereno stručnim ljudima. Za Sen-Simonovu doktrinu možemo reći da je nagovijestila načela evropskog ujedinjenja XX vijeka. Zagovornik ideje evropskog ujedinjenja bio je i francuski književnik Viktor Igo (Victor Hugo, 1802-1972), koji je 1855. god. napisao: “Naš kontinent će biti država jednog naroda. Neće biti granica, ni carine, ni zabrana, biće samo slobodnog kretanja roba i ljudi”. Također, njegovo vizionarstvo poznato je i po isticanju potrebe stvaranja jedinstvenog evropskog novca. Da u razvoju ideje evropskog ujedinjenja nisu samo učestovati Francuzi, svjedoči i spis njemačkog filozofa Imanuela Kanta (Immanuel Kant, 1724-1804), poznatiji pod naslovom “Ka vječnom miru” u kojem je izložen koncept “federalno organizovane ujedinjene Evrope”. Takva Evropa, treba da se temelji na principima građanskog ustava koji u svakoj državi treba da je republikanski, te međunarodnom pravu koje treba da se zasniva na federalizmu slobodnih država. Isto tako, potrebno je spomenuti i talijanskog političara Đuzepea Macinija (Giuseppe Mazzini, 1805-1872), koji je bio osnivač pokreta “Mlada Evropa”. Njegova ideja ujedinjenja Evrope, zasnivala se na bratstvu i solidarnosti evropskih naroda. Poslije prvog svjetskog rata početkom XX vijeka, dolazi do stvaranja Panevropskog pokreta, u kojem je duboke tragove ostavio austrijski grof Kalgeri (Richard Nicholas Graf Coundenhove- Kalgeri, 1894-1972), koji je autor knjige “Panevropa”, objavljene 1923. godine u Beču. Panevropski manifest je objavljen 1924. godine. Panevropski pokret je svoj prvi kongres održao 1926. u Beču. Kongres je odobrio Panevropski manifest i objavio smjernice Evropske konfederacije. Pokret se zasnivao na savezu evropskih država, ravnopravnosti nacionalnih država, sklapanju saveza sa Rusijom, stvaranju carinske unije, stvaranju jedinstvenog privrednog prostora, čvrstim garancijama za nacionalne države, zaštiti nacionalnih manjina i saradnji Evrope sa drugim državama članicama Lige naroda. Rađanje fašizma i nacizma što je rezultiralo Drugim svjetskim ratom je na određeno vrijeme “zaustavilo” razvoj ideje ujedinjenja Evrope. Završetkom rata, ideja “ujedinjenja Evrope” sve više dobija na značaju. Ugledni javni političari, privrednici i naučnici sve više počinju javno da se zalažu za evropsko ujedinjenje i evropsko jedinstvo. Među prvim državnim predstavnicima, koji se javno deklarišu za jedinstvenu Evropu, bio je britanski premijer Vinston Čerčil (Winston Churchill), koji u svom govoru održanom 1946. god. u Cirihu izjavljuje: “Ako Evropa želi da se spasi od bijede i propasti, mora da gradi novo povjerenje u evropsku porodicu naroda… Dajmo Evropi političku strukturu u kojoj Evropa može da živi u miru, sigurnosti i slobodi… Moramo stvoriti Savez Evropskih Država, a prvi korak na tom putu je stvaranje Evropskog Vijeća. Ako sve Evropske države ne budu opredijeljene da pristupe Uniji, mi moramo da krenemo sa poslom i da one Evropske države koje to hoće i mogu, povežemo i ujedinimo…” Odmah poslije završetka Drugog svjetskog rata, nastaju brojni evropski pokreti, što je rezultiralo njihovim okupljanjem u Hagu od 7. do 10. maja 1948. godine. Na Kongresu u Hagu okupili su se delegati iz 19 evropskih država. Kongresom je predsjedavao britanski premijer Vinston Čerčil. Neki od najvažnijih zaključaka Kongresa su: – naglašena je potreba stvaranja ekonomskog i političkog ujedinjenja Evrope sa ciljem osiguravanja sigurnosnog i socijalnog napretka; – izražena je spremnost evropskih država da prenesu dio vlastitog suvereniteta na nadnacionalni nivo, kojim bi se osiguralo zajedničko ekonomsko i političko djelovanje; – naglašena je potreba razvoja demokratskog sistema upravljanja i potreba stvaranja evropske skupštine; – naglašena je potreba daljnjeg razvoja zaštite ljudskih prava, i u tu svrhu formiranje Suda pravde. Međutim, kriza ideje Evropske unije se jasno uvidjela nakon zadnjeg velikog proširenja 1. maja 2004. godine kada se evropska porodica proširila za deset članica. Nakon toga u EU su primljeni Rumunija i Bugarska 1. januara
Turkijsko vijeće: Saradnja Centralne Azije i Turske
Moderna turska nacija vuče korijene od naroda koji su dominantno naseljavali Centralnu Aziju u srednjem vijeku i ranom modernom dobu. Vremenom su migrirali prema zapadu okupljajući se oko Anadolije uspostavljajući države. Turska plemena koja su ostala u Centralnoj Aziji su se suočavala sa izazovima ratova te zbog nejedinstva i sukoba među njima samima bili su izloženi stranom uticaju. Tako su im carska Rusija i Sovjetski savez (SSSR) namenuli rusifikaciju čime su njihov jezik i pismo bili zabranjeni. Krajem 19. stoljeća pan-turkizam je ojačao te je osmanski ministar rata, Enver Paša, shvatio da je vrijeme povratka u Centralnu Aziju i Kavkaz. Boreći se za slobodan Turkestan, Enver Paša umire u Uzbekistanu. Međutim, sporazumom iz 1921. Turska se obavezuje da se neće miješati u pitanja Turaka u SSSR-u dok se zauvrat SSSR obavezao da neće promovisati komunizam u Anadoliji. Pokušaj intenzivnije saradnje između turkijskih naroda je počeo ’90-ih godina. Međutim, sve do dolaska Stranke pravde i razvoja (AKP) na vlast u Turskoj značajnije saradnje nije bilo. Tako se uspostavlja Kooperativno vijeće zemalja turkijskog govornog područja. Ili kako se skraćeno zove, Turkijsko vijeće. Turkijsko vijeće Turkijsko vijeće je međuvladina organizacija osnovana 2009. godine sa ciljem unapređenja saradnje između zemalja turkijskog govornog područja. Osnivači su Azerbejdžan, Kirgistan, Kazahstan i Turska dok se Uzbekistan priključio organizaciji 2019. Mađarska je 2018. dobila status posmatrača. Vijeće je posvećeno principima Povelje Ujedinjenih nacija (UN) i drugih principa i normi međunarodnog prava kao što su suverenitet, jednakost među državama, teritorijalni integritet i nepovredivost međunarodno priznatih granica, očuvanje međunarodnog mira i stabilnosti kao i očuvanje dobrosusjedskih i prijateljskih odnosa među državama. Glavni stubovi saradnje su zasnovani na zajedničkoj historiji, jeziku, identitetu i kulturi. Saradnja se proširuje na ekonomiju, nauku, edukaciju, turizam, transport i druga polja među državama članicama kako na bilateralnom tako i na multilateralnom nivou. Organi Turkijskog vijeća su: Vijeće šefova država, Vijeće vanjskih poslova, Vijeće staraca, Viši komitet i Sekretarijat. Turkijsko vijeće sarađuje i dobiva podršku od Parlamentarne skupštine turkijskih zemalja (TURKPA), Međunarodne organizacije za turkijsku kulturu (TURKSOY), Međunarodne turkijske akademije, Turkijske fondacije za kulturu i naslijeđe, Turkijskog poslovnog vijeća, Unije turkijskih univerziteta i Turkijske industrijske i trgovinske komore. Saradnja zemalja turkijskog porijekla Politička saradnja članica Vijeća je zasnovana na osnaživanju međusobnog povjerenja među članicama, očuvanju mira u regionu i šire, borba protiv ekstremizma, terorizma i kriminala te zajednički stav o vanjskopolitičkim pitanjima. Saradnja na političkom nivou se produbljuje kroz sastanke zvaničnika na visokom nivou, sigurnosne konsultacije, zajedničke diplomatske obuke, centre za vanjskopolitička istraživanja, te misije za nadgledanje izbornog procesa. Unija turkijskih univerziteta je osnovana 2013. kako bi olakšala saradnju i interakciju među univerzitetima. Programi studentske razmjene, sportske igre mladih i neki praznici su dio aktivnosti na univerzitetima. Jedna od značajnih aktivnosti je priprema udžbenika zajedničke historije te udžbenika za geografiju i turkijsku kniževnost. Prvi programi razmjene studenata kroz saradnju u Vijeću su ostvareni u Turskoj 2016. te u Azerbejdžanu 2018. Mladi i sport su veoma važni za Turkijsko vijeće. Zbog toga su šefovi država šesti samit Turkijskog vijeća posvetili mladima i nacionalnim sportovima. Ističući ekonomsku, kulturnu i edukacijsku ulogu u ovom polju Platforma za mlade Vijeća osnažuje odnose omladinskih organizacija i nacionalnih omladinskih vijeća. Cilj je da se sve dovedu pod jednu strukturu kako bi imali kapacitet da djeluju na međunarodnom nivou. Međunarodni omladinski kampovi, međunarodni praznik mladih, univerzitetske sportske igre kao i nomadkse igre pomažu mladima da se socijaliziraju i bolje upoznaju jedni sa drugima. Nomadske igre oživljavaju nacionalne sportske discipline i podižu svijest ne samo o turkijskim nego i o nomadskim narodima. Ekonomija predstavlja važan aspekt saradnje zemalja turkijskog porijekla. Osnivanjem Vijeća trgovinska razmjena među državama se povećala za 22%. Ove države su važan dio svijetske ekonomije s obzirom na populaciju od 150 miliona i GDP koji iznosi milijardu i pol američkih dolara. Vjeruje se da projekat „Novi put svile“ će dati značajnu ulogu ovom regionu kao što je to bilo u prošlosti čime bi region ekonomski osnažio. Ekonomskom razvoju regiona doprinosi i Poslovno vijeće koje je osnovano na prvom samitu šefova država. Cilj poslovnog vijeća je da pomaže i sarađuje sa potencijalnim investitorima te da organizuje posjete nacionalnim trgovinskim i industrijskim komorama. Kako bi olakšali ekonomsku saradnju, Turkijsko vijeće ističe važnost transkaspijskog koridora. Članice su potpisale ugovore i memorandume radi lakšeg transporta roba, usluga i ljudi u regionu. Da bi unaprijedili trgovinske razmjenu preko luka kreirali su softverski sistem za brodski tovar roba među lukama u svojim državama. Važna karika ovog transkaspijksog koridora je i željeznička linija Baku-Tbilsi-Kars koja olakšava protok roba u ove države. Pored političke i ekonomske saradnje te saradnje u polju mladih i sporta, Turkijsko vijeće daje značaj i pitanju dijaspore, informacionih i komunikacionih tehnologija (ICT) te otvaranju međunarodnog turkijskog informativnog kanala (ITNC). Zbog zajedničkog interesa turkijskih država po pitanju dijaspore otvoren je Regionalni centar za dijasporu Turkijskog vijeća u Kijevu. U planu je otvaranje istih centara u Berlinu, Parizu i Vašingtonu. ICT je promijenio aspekte poslovnog života i upravljanja. Zato su države članice izrazile spremnost za poboljšanje saradnje u razvoju zajedničkog sigurnosnog softverskog sistema, razmjene podataka, inovacija, cyber sigurnosti i e-platforme u pogledu upravljanja. ITCN je na agendi ali je njegovo otvaranje odgođeno za kasniji period. Do tada će nacionalne televizije promovisati rad Vijeća i kreirati dokumentarne i kratkometražne filmove kojima će se predstaviti region ali i narod koji živi u tom regionu. Turkijsko vijeće je primjer dobre saradnje jednog regiona. Neopterećeni bremenom prošlosti države Centralne Azije i Turske su razvili mehanizam saradnje među svojim državama. Zajednička historija, jezik i kultura je dovela do saradnje i na drugim poljima kao što su mladi i sport, edukacija, transport, ICT, ekonomija te politika. Važni projekti su urađeni u regionu ali projekat „Novi put svile“ je prilika za dodatni razvoj Centralne Azije i Turske. U današnjoj konstelaciji odnosa u svijetu veoma je značajno da se države imaju na koga oslonoti u susjedstvu ako dođe do nekih neželjenih scenarija. Turkijsko vijeće sigurno daje jednu vrstu sigurnosti za sve njene članice što može biti primjer ostalim regionima i državama kako treba razvijati regionalnu saradnju.
Geopolitika se vraća
Geopolitika analizira odnose politike, historije i socijalnih nauka sa geografijom. Termin je skovao švedski politički geograf Rudolf Kjellén na kraju 19. stoljeća. Kjelléna je inspirirao njemački geograf Friedrich Ratzel poznat po izdanju svojega djela “Politische Geographie” (“Politička geografija”) iz 1897. godine. Termin je popularizirao američki diplomat Robert Strauss-Huppé. Geopolitika je bila izuzetno zapostavljena u drugoj polovini 20. stoljeća kad je kroz Hladni rat dominirala blokovska podjela. U malo kom naučnom području se dešavaju tako brze promjene kao što je slučaj sa geopolitikom. Nekada se ova nauka bavila otkrivanjem i upravljanjem procesima u društvenoj i političkoj sferi, dok se geopolitika danas bavi otkrivanjem i upravljanjem procesima u svim oblastima ljudskog djelovanja. Druga specifičnost je u tome što su te promjene, koje su predmet izučavanja geopolitike, nekada mjerene stoljećima i decenijama, a danas se mjere oscilacijama koje se približavaju dnevnoj politici. Osnovni razlog promjene društvenog statusa geopolitike je historijska prekretnica koja se naziva kraj Hladnog rata, odnosno pad Željezne zavjese, Berlinskog zida, Varšavskog pakta, te raspad Sovjetskog Saveza, disolucija Jugoslavija, razlaz Čehoslovačke. Iz tog općeg raspada komunističkog poretka oslobodila se ogromna energija i vakuum čijem slijeganju i popunjavanju svjedočimo već više od tri decenije. Kraj hladnog rata označio je povratak geopolitike kao discipline. Od kada je taj povratak najavio francuski teoretičar Iv Lakost, u prvom broju geopolitičkog časopisa ,,Herodot“, u međuvremenu geopolitika je dobila na značaju. Na izvjestan način, geopolitika je ušla u modu, široko upotrebljavana u medijskom, političkom i akademskom svijetu. Iako se radi o klasičnoj disciplini duže historijske tradicije, geopolitika je imala i svoj sumrak, postajući i svojevrstan tabu između kraja Drugog svjetskog rata i završetka Hladnog rata. Naime, riječ geopolitika bi u navedenom periodu jako asocirala na režime totalitarnog karaktera, posebno nacizma. Međunarodni sistem zasnovan na dogovoru velikih sila na Jalti 1945. godine o podjeli sfera uticaja je donio hladni rat i u njemu paradoksalna ,,pravila i izvjesnosti“, uz ravnotežu snaga i straha od nuklearnog rata, kontrolisane sukobe na periferiji, propagandno takmičenje u kojem je geopolitičko promišljanje zamijenjeno oštrim ideološkim generalizacijama Istok – Zapad, komunizam – kapitalizam, sloboda – totalitarizam, zlo – dobro. Veliki povratak geopolitike dolazi u periodu proklamovanja ,,kraja historije“ 90-ih godina i trijumfalnih proklamacija ,,novog svjetskog poretka“, koji je nestao prije nego što je pokušano njegovo građenje. ,,Historija nije završena, već je postala zgusnuta, njena putanja je neizvjesna“ upozorio je uticajni američki geopolitički strateg Zbigniew Brzezinski u svojoj knjizi “Van kontrole: globalni nered uoči vijeka”. Dakle, kraj paradigme bipolarnog svijeta, zapravo novo prekomponovanje svijeta, borba za dominaciju i sfere uticaja ovoga puta bez globalnih ideologija, kraj unilateralne globalizacije, religijski fundamentalizmi i ,,sukobi civilizacija“, žestoke ekonomske kompeticije u stilu ,,ekonomskog darvinizma”, nove demografske eksplozije sa socijalno političkim posljedicama – sve je to vratilo geopolitičke diskusije u prvi plan. Ponovnim otkrivanjem geopolitike aktuelizovane su analize u kojima se primarno studiraju korelacije politike i geografije, nikada do kraja odvojene od drugih faktora koji determinišu definisanje nacionalnih strategija. Treba istaći da se haotično ubrzanje historije dešava u sistemu moderne globalne informatike i telekomunikacija koje omogućavaju da se putem intenzivnih vijesti prati globalni prostor, proizvodeći percepciju savremene geopolitike kao rotirajućeg globusa viđenog iz perspektive. Geopolitika se neminovno graniči, dodiruje i prepliće sa političkom geografijom, historiografijom, politologijom, ekonomijom, međunarodnim odnosima, vanjskom politikom, diplomatijom, etnologijom, antropologijom… Ipak, geopolitika primarno podrazumijeva dinamičku korelaciju geografsko-prostornih faktora i političko-državnih interesa i ciljeva. U geo-politici politika je važnija od geo, ona zapravo dinamički prethodi tom uzajamnom odnosu, a zajedno dodiruju doktrinarne pojmove među kojima ima i onih koji se nerijetko različito tumače, pa i zloupotrebljavaju kao ,,prirodne granice“, ,,historijsko pravo“, ,, životni prostor“, ,,državni razlog”, ,,ograničeni suverenitet”, ,,izvoz demokratije”, ,,preventivni rat” itd. Široka političko medijska upotreba riječi geopolitika je pomjerila primarna definisanja pretežno političko-geografskog karaktera prema mnogo širim određenjima, pa se tako mogu sresti pojmovi ,,geopolitika haosa”, ,,geopolitika energenata”, ,,geopolitika terorizma”, ,,geopolitika mafije”, itd. U svakom slučaju, bitno je i razumijevanje distinkcije između više poimanja geopolitike, posebno sljedeće: s jedne strane, deskriptivna strana geopolitike sa pretenzijom nauke, razumije se uz naučni metod, neutralnost istraživanja, objektivnost sudova. S druge, praktična dimenzija, dakle geopolitika kao ,,savjetnik vlastima“, analize koje prethode odluci i praktičnoj akciji. Geopolitika kao nauka i prije njenog osnivanja kao posebne discipline ima svoje korijene u djelima Aristotela, Bodena, Makijavelija, Rusoa, Monteskijea, Kanta… sve do nezaobilaznog pruskog generala, vojnog stratega Klauzovica. Poseban značaj za historiju geopolitike imaju veliki politički lideri 20 stoljeća, u prvom redu Čerčil i De Gol, ali i neke diplomate, po običaju iz drugog plana. Američki diplomata Džordž Kenan je februara 1947. godine u svom ,,dugom telegramu” koji je poslao iz ambasade u Moskvi koncipirao glavne elemente američke geopolitičke strategije (containment) u periodu hladnog rata. Francuski predsjednik general De Gol je u više navrata tokom svoje vojničko političke karijere saopštio orginalne i lucidne geopolitičke ideje. Od radova koje je napisao prije Drugog svjetskog rata, preko čuvenog Apela iz juna 1940. godine sa londonskog radija, te kasnije u statusu predsjednika države, proklamovane geopolitičke doktrine ,,Evropa od Atlantika do Urala”.