Ideju evropskog ujedinjenja ne možemo smatrati idejom novijeg datuma. Ne možemo isključivo tvrditi da ta ideja pripada drugoj polovini 20. stoljeća. Ideja povezivanja evropskih zemalja i naroda zasnovanih na političkim, strateškim, idejnim, državnim, regionalnim ili globalnim interesima postojala je i mnogo ranije.
Pokušaj ujedinjenja Evrope star je koliko i sama Evropa. Rimska imperija je na vrhuncu svoje moći vladala gotovo cjelokupnom do tada poznatom evropskom teritorijom. Carstvo Karla Velikog iz IX stoljeća kontrolisalo je veći dio Zapadne Evrope. Početak 19. stoljeća obilježen je po Napoleonovom carstvu, koje se prostiralo nad većim dijelom evropskog kontinentalnog prostora. U 20. stoljeću tokom Drugog svjetskog rata (1939-1945), Adolf Hitler je nacističkom okupacijom jedno vrijeme kontrolisao veći dio evropskog prostora. Svi navedeni primjeri ujedinjenja su propali, bili bezuspješni, čak i kontraproduktivni, jer su se zasnivali na prisilnom potčinjavanju drugih naroda, umjesto na razvoju međusobne saradnje.
Era političke Moderne predstavlja ideju povezivanja evropskih država sa ciljem zajedničke odbrane od vojne agresije. Kao prvi najznačajniji predstavnik i zagovornih stvaranja zajednice evropskih država koje bi brinule o očuvanju evropskog mira je bio francuski vojvoda Maksimilijan de Sali (Maximillian de Sulli, 1560-1614). Njegova ideja se zasnivala na zajednici “krišćanskih država” koje bi predvodila Francuska.
Značajan doprinos razvoju ideje evropskog ujedinjenja dao je i Sen-Pjer (Charles-Irénée Castel de Saint-Pierre, 1658-1743), Francuz demokratskog opredjeljenja koji se snažno protivio apsolutizmu Luja XIV. Sen-Pjer je tvorac ideje poznate kao “federativna zajednica nezavisnih evropskih država”.
U svojoj ideji je otišao toliko daleko, da je razvio projekat Evropske republike, koji će stabilnost zajednice osigurati stvaranjem institucije kao što je savezni parlament. Koliko su Francuzi davali značaj ovoj ideji, govori i podatak da je pravnik francuskog porijekla Šarl Monteskije (Charles-Louis de Secondat Montesquieu, 1689-1755), 1734. godine štampao dokument čiji je sadržaj bio zasnovan na ideji ujedinjenja Evrope. Spis je nosio naslov: “Razmišljanja o evropskoj univerzalnoj monarhiji”.
Dalje, kada spominjemo spise koji govore o evropskom ujedinjenju, neophodno je pomenuti i spis Žan Žaka Rusoa (Jean-Jacques Rousseau, 1712-1778) pod nazivom: “O Federaciji kao sredstvu koje kombinuje korist malih republika sa velikim državama”.
Francuski filozof, socijal-utopista, Sen-Simon (Claude-Henry de Rouvroy Saint-Simon, 1760-1825), predstavio je ideju ujedinjenja Evrope na osnovu sporazuma između Francuske i Engleske. U svojoj ideji predstavljao je koncept stvaranja zajedničkog parlamenta. Dalje, karakteristika njegove ideje je monarhistički oblik vladavine, u kojem se ne bi ukinule evropske nacije. Ulogu vrhovnog organa imao bi dvodomni Evropski parlament čije odluke bi priznavali nacionalni parlamenti i nacionalne vlade. Karakteristika ove ideje je što bi u donji
dom Parlamenta bili birani predstavnici iz naučnog i poslovnog svijeta, što bi upravo značilo, da bi upravljanje Evropom bilo povjereno stručnim ljudima. Za Sen-Simonovu doktrinu možemo reći da je nagovijestila načela evropskog ujedinjenja XX vijeka.
Zagovornik ideje evropskog ujedinjenja bio je i francuski književnik Viktor Igo (Victor Hugo, 1802-1972), koji je 1855. god. napisao: “Naš kontinent će biti država jednog naroda. Neće biti granica, ni carine, ni zabrana, biće samo slobodnog kretanja roba i ljudi”. Također, njegovo vizionarstvo poznato je i po isticanju potrebe stvaranja jedinstvenog evropskog novca.
Da u razvoju ideje evropskog ujedinjenja nisu samo učestovati Francuzi, svjedoči i spis njemačkog filozofa Imanuela Kanta (Immanuel Kant, 1724-1804), poznatiji pod naslovom “Ka vječnom miru” u kojem je izložen koncept “federalno organizovane ujedinjene Evrope”. Takva Evropa, treba da se temelji na principima građanskog ustava koji u svakoj državi treba da je republikanski, te međunarodnom pravu koje treba da se zasniva na federalizmu slobodnih država.
Isto tako, potrebno je spomenuti i talijanskog političara Đuzepea Macinija (Giuseppe Mazzini, 1805-1872), koji je bio osnivač pokreta “Mlada Evropa”. Njegova ideja ujedinjenja Evrope, zasnivala se na bratstvu i solidarnosti evropskih naroda. Poslije prvog svjetskog rata početkom XX vijeka, dolazi do stvaranja Panevropskog pokreta, u kojem je duboke tragove ostavio austrijski grof Kalgeri (Richard Nicholas Graf Coundenhove- Kalgeri, 1894-1972), koji je autor knjige “Panevropa”, objavljene 1923. godine u Beču. Panevropski manifest je objavljen 1924. godine. Panevropski pokret je svoj prvi kongres održao 1926. u Beču. Kongres je odobrio Panevropski manifest i objavio smjernice Evropske konfederacije. Pokret se zasnivao na savezu evropskih država, ravnopravnosti nacionalnih država, sklapanju saveza sa Rusijom, stvaranju carinske unije, stvaranju jedinstvenog privrednog prostora, čvrstim garancijama za nacionalne države, zaštiti nacionalnih manjina i saradnji Evrope sa drugim državama članicama Lige naroda.
Rađanje fašizma i nacizma što je rezultiralo Drugim svjetskim ratom je na određeno vrijeme “zaustavilo” razvoj ideje ujedinjenja Evrope. Završetkom rata, ideja “ujedinjenja Evrope” sve više dobija na značaju. Ugledni javni političari, privrednici i naučnici sve više počinju javno da se zalažu za evropsko ujedinjenje i evropsko jedinstvo. Među prvim državnim predstavnicima, koji se javno deklarišu za jedinstvenu Evropu, bio je britanski premijer Vinston Čerčil (Winston Churchill), koji u svom govoru održanom 1946. god. u Cirihu izjavljuje: “Ako Evropa želi da se spasi od bijede i propasti, mora da gradi novo povjerenje u evropsku porodicu naroda… Dajmo Evropi političku strukturu u kojoj Evropa može da živi u miru, sigurnosti i slobodi… Moramo stvoriti Savez Evropskih Država, a prvi korak na tom putu je stvaranje Evropskog Vijeća. Ako sve Evropske države ne budu opredijeljene da pristupe Uniji, mi moramo da krenemo sa poslom i da one Evropske države koje to hoće i mogu, povežemo i ujedinimo…”
Odmah poslije završetka Drugog svjetskog rata, nastaju brojni evropski pokreti, što je rezultiralo njihovim okupljanjem u Hagu od 7. do 10. maja 1948. godine. Na Kongresu u Hagu okupili su se delegati iz 19 evropskih država. Kongresom je predsjedavao britanski premijer Vinston Čerčil.
Neki od najvažnijih zaključaka Kongresa su:
– naglašena je potreba stvaranja ekonomskog i političkog ujedinjenja Evrope sa ciljem osiguravanja sigurnosnog i socijalnog napretka;
– izražena je spremnost evropskih država da prenesu dio vlastitog suvereniteta na nadnacionalni nivo, kojim bi se osiguralo zajedničko ekonomsko i političko djelovanje;
– naglašena je potreba razvoja demokratskog sistema upravljanja i potreba stvaranja evropske skupštine;
– naglašena je potreba daljnjeg razvoja zaštite ljudskih prava, i u tu svrhu formiranje Suda pravde.
Međutim, kriza ideje Evropske unije se jasno uvidjela nakon zadnjeg velikog proširenja 1. maja 2004. godine kada se evropska porodica proširila za deset članica. Nakon toga u EU su primljeni Rumunija i Bugarska 1. januara 2007. godine, više zbog geopolitičkih, a manje na osnovu ispunjenih uslova. Tek 2013. godine Hrvatska postaje nova članica, da bi 31. januara 2020. godine Ujedinjeno Kraljevstvo istupilo iz EU i time ohrabrilo mnoge populističke anti-EU pokrete u većini članica.
Evropa i dalje boluje od kompleksa više vrijednosti da bijeli kršćanski čovjek vrijedni više od Drugih (najčešće muslimana, crnaca, azijata…) što se na najočitiji način vidi kroz “pregovaranje” o učlanjenju Turske u EU i nejednaka vrijednost između glasova Bošnjaka (muslimana) i Hrvata (katolika) u bosanskohercegovačkom entitetu Federacije BiH.
Tek nakon što se ovaj izazov savlada EU će imati kapaciteta da poboljša odnose sa državama Globalnog juga, odnosno nekadašnjih Nesvrstanih država, a to je sljedeći geografski pojas nakon azijskog i afričkog Mediterana. U tom području najznačajniju ulogu imaju Iran, Pakistan, Indija, Nigerija, Etiopija, Brazil, Indonezija itd.
Međutim, savremena Evropa pati od sličnih izazova kao i antička Grčka i Rim. To je prije svega demografija, moralna dekadencija i kulturna stagnacija. Toga su u EU izuzetno svjesni o čemu svjedoči sporna izjava vanjskopolitičkog zvaničnika EU Žozepa Borrelja koji se obratio na inauguraciji Evropske diplomatske akademije u Bruxellesu 13. oktobra:
“Evropa je bašta. Izgradili smo vrt. Sve radi. To je najbolja kombinacija političke slobode, ekonomskog prosperiteta i socijalne kohezije koju je čovječanstvo uspjelo izgraditi – tri stvari zajedno. Većina ostatka svijeta je džungla, a džungla bi mogla napasti baštu. Baštovani moraju da idu u džunglu. Evropljani moraju biti mnogo više angažirani u ostatku svijeta. Inače će nas ostatak svijeta napasti, na različite načine i različitim sredstvima.”
Ova izjava je sukus svih odnosa Evrope prema sebi i isključivosti prema Drugima. To je narativ o antičkom ishodištu Evrope, o judeo-kršćanskim vrijednostima, odnosno o supremaciji bijelog čovjeka. Ova izjava je pokušaj forsiranja eurogeopolitike i redefiniranja stavova o sebi i drugima. Međutim EU je i dalje jako defanzivna i usporena sa dominantnim strahom prema vanjskim svijetom što generira mnogo problema na Starom kontinentu.